Mah Chin min le Laimimin pahnih hman ning kong avun ttialmi an um hi a ttha ngai. Chin timi min achuahnak a hram arak thuhtuk ruang long si lo in, le vuleicung nih an kantheih bik nak vuleicunfg ah kan langh bik nak min asi ruang ah nan vun chimcha in chinmi phun cu Kawl ralkap co -zah nih kan miphun cihmih ding aphunphun a hlenglei he lang hngan he anvun kan rawi mihi theih dih mi asi. Hiti ankanrawi ning ah hitluk kan ram hlumh khawh lo tiang in hremnak aphunphun k an miphun cung an tuah mi i nautat tukding tuar ahar tukmi asi.
Asina in Chinmi kanram a har ding in Kawlpawlnih an rak rawi mi cu hitin an sifak peng te seh law anmiphun hi hlokhote hna usi ti anrak tuah ningte in an hlawh ahungtlin ah sifah in hi Chinminih kan inek ruang long ah kanlung afah zat in afah lo hi asiti kanhmuhkhawh tukmi asi. 1969 -69 lio Chin lunge –akyanpee khi atu tthate inreltthanu la hiankanrawinakhi fiangtuk in natheih khawh lai. Cuca ukcu Pu Lian Hmung Sakhong nih akhomh ini achuahmi “Nyeichansua shintwe ne htaing ye hmagh democracy lansin thoh. (Tta tti-ya ttwe ah a umrih ko. Rel izuamte hna u
Hi tluk harnakchungah an kan peih mi hi Chinmi kan tthan cho ding kan zim a nrak kan sih piak an rak kantanpiak ruang ah an kan rawi ti kan ithei kho hna lo. Kanmah Chinmi lila kha san atlai lo mi miphun kan si rua ti lungder nautat i in ding mi miphun in kan iruat hna Kan mi phun cung ah a hungchokho lo ding zeihmanh athiamlomi miphun in lung der nauta inkan umhna. Hiti umding zong hin Kawl nih an kan tuah . Kansi afahding in ankanrawi i kansiafah kha hmang in nautat nak ah an kan hman than lila. Ansifahmihi hoiphan in nungkhove hna sehti ruah piak le tuahpiak um hinlo in ansi fakchinchinseh law nunhri sihkhawh ti loin an miphun tlau she lawanramkaupi hi Kawlmiram ah lajpiskhna usi tidet ri ankanchanhchinchin leihna. Mizaw pa kha damnaksi kan inpeek vahlen i thihnaksipek bantu khi ankntuahmi asi. Nanlung afakkholomaw Chinmiphunpawl tiawkte khi asi.!!!
Kawlrambupi chung ah Chin miphun kan nunning Chinram cu asi afak bik mi an siti zong in mual an khan phoh.. Hiti sifak bik an si caah an rumdeuh ding cu tin kha tin kan tuah piak hna lai ti zong an ttizong Kawlram cozah nih ruahpiakding ti a umthing lai lo. Hitin mual an kan phoh nak hi Chin mi kan nun ning hi atu ah an si afak bik ram kulh ti tiang a vunchuah mi hi Chinmi le Chinram kungpi kan santleih lo ruang ah silo in kan tthan cho ding tha akantthatter ding, Chinramkulh cozah le Chinmifim hruaitu hna nih nawlngeihnak sang ngai in Chin ramkulh hunchonak ding khuatuak mi(planning ) te hna wankyi riansang bik adot in khuatuak ding te hna Kawlrambupi Independence hmuh hnu kum 60 chung a um kho bal lo.
Chinram kulh chung riantuannak department kip alubik atlaimi nawlngeitu bik wankyirian hi Kawlmi nih an thim mi hna Chinmiphun le Chinram kong athei bingbi lomi le Chinmiphunhuncho ding alung alut lem lo mi aruat lem lomi hna Kawl wankyi nih kum60 chung an raktleih i, Chin ramkulh huncvhonak zeihmanh an tuah lo ruang ah.Chinramkulh mi nih cubantuk Kawl wankyi pawl phuah khawh ding Chinmikut ah a um na in cu wankyipa wl kha Chinram mi nih thimmi silo in Kawl nih thimmi an si ruang ah an rian zong in thimcan mee peek ti lo ning in kan phuah kho hna lo,.
Chin ramkulh anphanh ballo le an theilh lo bu i ni luankumsau tuk nifa an hmai achuakmi ca an min long an thut ca an leh sawh sawh hna i zei hmanh Chin ramh kulh ca huncho ding khuatuak mi kum 60 chung a ngeimi wankyi an rak si hna lo. Kum 60 chungpi cuti Chin ram kulh hunchonak cChinram cozahpi wankyi level sang ngai in plan -ning a um lo tik ah a si afak ding hrim in an rak kanrawi cu afiang tukmi asi.
Atu zong an kan ngol rih lo. Chinram parliament Chin ramkulh cozah an ti i, tuchung thingram humhimnak wamkyialte hna fimcawn naklei education wankyite hna a herhtuk mi wankyi zung dirh awk ank zan phih rih hoi.Chin miphun nunphung le holh kong upadi ser nak nawlzong a um lo. Hi vialte an kanrawi nak an kan rawi khawh lo ding hi Chin miphunlong in kantuah khawhmi asiti lo. Chinrzam kulh sifak bik asi mi hi an mah Kawlmi hruaitu hna nih hitin sifak ramkulh si ding in Chinramkulh an hunchonak dinglamankan phih peng hna ruang ah asi ti ramdang vuleicungmi nih an kan theihpi khawnak hnga le an vun kan hramh kawh khawhnak hnga vuleicungmi nih thei lak in kan chim kanrel khawhnak lam kan tuah long ah Kawlram mihruaitu pawl pawl nih ram leng ah kanthang achia lai ti an vuncon deuh lai i an kan rawi nak tet te kanlanghter tik ah an kan rawingam tilo ning kan mual phoh khaswh ve hna long ah adik ning in kanramkulh hunchonak ser nak nawlnganbik Chinramkulh cozah adik mi le Chintramkulh upadi ser ding adik ning kha kan vunhmuh teding khi asi.
Cucaah 1996 ramleng chuahnak kanvunhmuh hnu ah Vuleicung ah kanhar nak le Kawlralkap cozah nih ankan rawile ankantuahtoning ning phuan dih nak can ttha kan ngeicang. Cu caah vuleicungramkip nih kan miphun min an kan theih hmasa long ah mizeidah an si ti kan sin ttan pi ding an hunkan fuh khawh lai ti ruahnak arak um.
Guam ah chinmi 800 hrawng ral zam in an idil lio ko ti kan theih tik ah a Chin mi Krifa ram kan si ruang ah an kan tei hnektuk i Kawl ralkap cozah an mi hremnak tuarkhawh lo in azam mi an si ti Guam parliament pa sin kanrak chimh. Kan Chinramkulh kha ramdang ralram raltuk in an tuki Kawl ral kap nih( occupy)an lak bantuk inkanramkulh kha ralkaptha zaang in an ikanramkha Kawlralkaplong te inkhat tthupin uknakantuah, an mit akemmi Chinmi mizeipaoh paoh kha anduh mi sualnak ipuh ter in zeitikcan paoh ah tleihkhawh nak thil umtu ning ahar ngaimi ah h kanmiphunpumpi mikip in himnakngeilo in kan nun kanramkulh pumpiinthawng chung asikhi asi ti hikanchimbik mi asi i adik nanti cio ko lai.
Cuka cun Guam ah Chin Krifa pawl an ram cozah hrennak ruang ah ahung zammi hna hi America ramkungpi ah dornak peekding ti kan hal hna ning te in ca an vun chuah i dornak an kan peek dih hna. Guam ah Chin ralzam aa dilthup mi hitin America ramkungpi ah dornak an hmuh tik ah Malay sia zong ah UNHCR a umi dornak hal khawh asi ti ruahnak achuah caah dornak halding alam rak hmuh asi i a thawng asang in Laimi Malaysia ah anra chinchin i India he atu ahcun vuleicung ramt ampi America bantuk cu Chinramkhuasak inkansa cang. Atu ah i politics atuah mi chinmihruaitu kakip an tlawng i Chinl and Club te hna an hung tuahtik ah kha lio ralczamsinak in dor nak peek ding kan rakhal le kanrak buaipi lennakkanrak tuah mi mikha atu Chin land C lub a um tik ah kanraktuh mi kan zuun tthan can ban tuk ahung si cang ilawmh a umtuk mi asi.
Ramleng aphanmi Chinmiphun vialte nanphanh nak ramle hmun cio Krifabu nan dirh tik siseh pumsa lei zoh khenhnakbu nan dirh tik si seh Chin ti kan miphunmin aa telmi min nan i bunh dih lai. Cutik ah Chin ti mi kan miphunmin kha ramkipmi nih an kan theinak bik miphun ngan chanbia chung ah arak um cang mi kansi kha ramdangmi ni arak thei bal lomi zongnih nih vuleicung map le ca uk chung kip ah Chin kha an zoh in an theih khawh mi khawi ka ram ah dah an umti Chin Hills, Chin -dwin ti min in an hmuhkhawh cawlh ding kansawh piakkhawh mihna hmun a um.
Chintimi hi 750 AD lio lung cattialah a um cang i , 1500 AD tiang ah Monywa in achak lei vialte ah Kawlmi khuasaknakneh nang arak um lo. Chinmi ram asi ti in Chindwin ti cu Kawlholh ah Chinramchungtiva ti in sullam arak ngeih mi chanbia a um . Cu kong cu ramkip ca thiam sang nih fawite in antheih mi a hung si cang. “Zomi”tibantuk “Laimi” ti ban tuk min hna cu nan ibunh ah cun zeidah asi ti zohnak map zong aum lo .Cauk zong a umlo. Aumzong ah cathiamsangpawlnih scholarly ttialmi cauk an si lo tiin an an relmi hna zoh tlak reltlak ah an ruah mi cauk ansi hna lo i anrelhna lo i an theimimin ansi hna lo.
Cucaah kha Chinmin a hmang mi Chin mi Krifa bu kaakip kong kha aram cionih an raktheih Tadinca chung an hmuh tik ah Malaysia India ah ramdangmi akan chantu an ra i an vun kan bawmh cio caah atu ram kip ah Chinmiphun khua kansak le ramkip Chin miphunphanh nak paoh cu atu ah Chinram um inkan um i Evangelists pawl zong hmanh arun run i n phukhat hnuphu khat vuleicungram kaakip chinmi Krifa bu um nak ahkanram tlawnin antlawng anleng khohna.
Hi Evangelist pawl hrim nih Chinram le Chinmiphun kong hi ram kip an phannak ah an vah pi ve ding asi . Chinmikong nan theih duh ah cun keimah hrim nih attha bik in Chinmiphun kong le Achan bia tam ngai email in caka thlah mi rakrel hrim u. Evangerlist pawl hrimnih Pa thian bia asilo ti rello in um hlah u .Hibantuk ca kha Pathiannih thlua chuah apeek ruang ah atu bsntuk vulei cung kaakip um Chinmi Krifa bu sin kan tlawn khawh le Pathian thawngttha bia kanchimkhawh hi asi ti ruah hau hrim asi
Hi vialte hi van in amah te atla lo ti ruah hau hrim asi. A thawntu le atuah tu le thlakancam mi Pathiannih thlua a chuah mi asi. Athawntu le arak tuakkhangtu umlo ah cun Pathian zong nih thluchua akanpeek thiamding khi asi loti ruahhaungai asi. Rawl kan eimi kankut in kan lak i kan kut in kan i tuh ding zong kha Pathiannih kanka ah kan tuh she ti tiang in pathian sin thla kan cam ah cun Pathian zongnih akanduh pi lo. Rawlttuanding rawl chuanding ituah khawhding dam nakcaah Pathinsin thla kancam ding asi. Pathian ka kaa ah sa vokhat inhung ka tuh ko ti in thla cam pa a um ahcun Pathian nih mihrut na tuh lo nak hmun ah zunn aduh mi na si ati dingkhi kanruah a hau.
Cuti cun vuleicung nih hunkanttanpi u ti kan au duh rih. Cucah atu zoing Chinmilong te tel in nan dirh mi bu min ah Chin min rak ibunh hi attha ti kaa kip ah email le ca dangdang atu zongkan thlahpeng rih. Hika ca zong hin kan vun thlahrih. Chin miphun kaakip nih hikanvunttialmi thil um tu ning hi an rak ruahthiam cio. Cu caah an Krrifa bumin ah Chin mi longte aa telmi bu ah cun aramkip Chinmin telin an bu min an bunh i ramdang minih an kan theih chinchin
Atutan CYOI conference zong kha Chinmin bunh in Mirang com -pany hna ah vun kanttanpi ding an sawm tik hnaah Chin ram khawika zei bantuk miphun ti chik khat te ah ca uk anzoh antheih khawh cawlh caah an vun kan ttanpi thluahmah. Cuca ah CYO bual chung zanicelh lio thil sining vuleicungkaa kip nih tuah lioling cingte hrim nan vun hmuh khawh kha asi.
Thil asi ning inchimhau ahung si. America ah h Washingtin DC Bap -tist convention hi kanmah ZBC bantuk khin DCBC civuipi a um. Lai Bap -tist Church zong cuka cun cun rua kha dawhtuk hla remh standardsang ngai an mah America choir tluk ttha long te aw dawhngaiin anremh khawh. Kan chortuk hna. CBMC Chin Baptist hi kanramlei minih rak theih tukmi ansina in culio can ah zeidik asi. Choier zong lamzong LBC tluk ttha in an raktuah kho lo long siloin LBC kha aneih seih hna lo. Kan hoi le Mirang pawl zong Chin choir group lamle hlasak zoh kan duh ti in NewYork um mi hna convention ah cun anrak ra hna. LBC nih Ruakha an tlak, choir ttha ttha anremh micu anmah America choir nak niamlo a ttha tuk mikhi anrak sive..Adih tik kanchuak i kanhoi lenih Chin lamle Chin choir Chin ti hrim Programchung ah kan hmu lo an kan ti. Asining cu Programchung ah Chinti bia kha a um lo ruang ah asi,. An rak ngiat lo chungte ah an rak lam le hla anraksak cusi rua kaw an lamko le choir ansak kan tihna ah kan ngia manh loti asi cang.
Chinmin rak ibunh hnaseh law Chin Program zonte avunphanh ah an vun iralrig lai i tthate in an zoh ah cun lamdawh le an choir sak athat ning an vun hmuh le anvun theih in an zohduhle an i-chim laining an hoi an hei chimh chin hnading convention anvun zawh i a thatning kong khawi maw caah Chinmi choir le ruakhatlak anhmuh ning an ttial lai i Mirangdang zong nih an hei relcio lai ningti khikanruah ah cuvialte cu Chinmin hman lo ruang ah kan sung dih kan hei ti. An bu min ah Chin min rak siseh law Chinmin avalangh laining le kanhoi le nih anva thlir rih laining kan heiti. Asina in thlarau lei kamcun an mah LBC caah cu kan chimmivialte cu sul lam angeimi ah ruahmi ava silem lo i apawilo ah khincun ava tla ve tthiam ko.
Mizo tite hna Zomi tite hna Laimi titehna hi Chin ti min hmanlo ah cun chan bia fawite in aa ttialkholo tluk asi. . Anttialzong ah fianter awk cattail ding atampi haukhi asi.1992 ahhin Aizawlkhua ah International seminar on Mizopeople ti arakum lio sah Mizopeople kong research paper an ttial mi ah acheu cuii chinking longte anttial deuh i acheunih Mizo kong an ttial zong ah reference kha Chin kong cauk ngot an tuah. Curuang ah vaipa pakhart nih cun chin le Mizocu adangdang nan si nan isainglo, India ramuml e Kawlram um nansia ti avunchim ah Mizo upa pawl an thin arunh tuk hnaah cupa bia leh ding an tho tti dih i Mike an icuh ruang ah chairman panel pawlnih an mike kha an chuh hna i anngol ter hna.. Chin ti in ttial ding kha Mizo Zomi Laimi Cho ti kha ttial ahcun saupiin ttialle fianternaktuahkha ahau i afawi lomi asi.
Anawrahtha nih Kawlran asermit ham cu 1044 long pei asi cu. Chin min le Chindwin timin cu 1044 hlanpi 750 AD lioin lungcattial ah a um mi asicang . Cu nih cun Chinmiphun kanchanbia hi Kawl l e Kala ram mi chanbia tlukin athuk ve i, Kawlmiphun tteng nge nan si ankantikholo i, Kala miphun tterngnge nan si zong an kan ti kho lo.
Mi rang g nih Indiaram 1760 ah alak dih. Kawlramcu 1885 ah alak dih. Cu Kawlram le Indiaram ankarlak ah mizeimiphun hmanh nih uk bal lo mi an mah Indiale Kawlzong nih an uklomi hna independen ram tlawng in aa ukmimiphuncu an Mirang nih anrakhmuh hna. Mizei mi phun an sikha Mirangnih anhlat tik ah 750 AD lio lungca chung ah arak um cia mi Chin timi miphun holh le nunphung ahmangmi ansi kha an rak hmuh hna. Anrama anhel tik ah anbiakmi anzumhmi ah thih hnu nunnak aum timi mithikhua azum mi an si dih khaanhmu hna.
Cucaah Chin timi ah hin amah le zon cio min dang an ibunhcio ko na in annunning nunphungle biaknak le anholh muru aa lawh dih mikha anhmuh tik ah upadi pakhat te in ukkhawh mi miphun khat an si ti an hmuh khawh hna. Cuca ah i, Lushai, Kuki Naga le Chintlangcungi Chinmi le Chin holh le Chin nunphung lamtlai ahmangmi vialte Chinmi phun an si dih tikha Chinramuknak upadi an ttial mi Chin Hills Regulation 1896 ah an ttial chih.
Hi Chin Hills Regulation 1896 upadi vunhmanle cangka atu lio (Matupi, Thantlang, Haka township pa 3tel)Haka le Falam holh hna in Chinti cu an holh in “Lai, (or) Laimi” ti in an vunlak cawlh. Mindat lei nih Chin ticu Cho ti in in an holh in an vun lak cawlh. Tedim nih Chin ticu Chin Hills ti sullam in Khamtungmi ti in an lak cawlh na in, 1953 hnu in Zomi ti lak hi ahungtamdeuh ve. Curuang ah Chin=Cho= Laimi=zomi kan ti ttheu khi asi. Lushai nih Thingtlangmi tiin anlak cawlh ve na in 1949 hnu in Mizo ti hi atu Mizoram minca long ah an vun thlen i Mizo ramchunghuap min long ah an hman ti afiannak cu Chinpawl hi Mizo chung kanmiphunkhat ti in an kanruat lo i Barrama rumro an kan ti khi asi.
1892 Chin Lushai Conference Kalkotta i an rak tuah hnu cangka in India ram le Kawlram kar lak Chinram kaupi cu Kawlmi ram le Assam le Bengal ram bantuk in ramkulh pakhat in Mirang governor pakhat nih uk ding ah an rak ruah cang. Asina in Tio tiva le Kaladan/Tipi/Bawinuva furchung cansau ngai ti lianchung karlak ah nitlak nichuah tlawnkai peh tleih nak ahar lai i, kan uk kho hna lai lo ti an phan. Cu caah Assam ram uktu Mirang governor le Burma ram uktu Mirang governor le Bengal ram uk tu Mirang Governor pawl kha a bi tete in an tthen piak hna i Chin Hills Regulation1896 timi upadi tthiam cun kan zapi governor cio nih miphundang he fonh lo adangte in an rak kan uk.
Asina in anzapi komhdih tthan in Indepence ram in peek khawh ding ah hi Chinram cu Mirang governor pakhat ukmi ramkulh ah tuah ve ding 1946 an tuag duh tthanve na in Kawlram le India ram nih an ram cio Inde -pendence hmuh ding an hnawh tuk veve ruang ah hi Chinmi hruai tu hna ichimh chawn hna ding a umkhoti lo i atu ah Mirang nih an rak kan tthen ning in India le Kawlram le Bangaladesh ramthum ah kan itthen thai hi asi.
Kan fanau hna hmailei chan ah chanbia an vun zoh tthan te lai i an i komh tthan ngenge lai ti hi zumh awk sullam ttha tuk a ummi an tlolh ti lai lo ti zumhngai asi lio. Hikong nan rel duh ah cun, hika ka vun ttial mi cauk ah hin rel i-zuamte u. New Delhi an namnak hmun ah nan hoi le cah khawh asi i, nan address nan peek hna ah cuna an inkuat khawh cawh ko hnalai .Cuca uk cu:
“Chin History Culture and Identity” on page 261 “Emergence of the Chin Hills Regulation 1896: Its Scope and Importance in History” pub -lished on behalf of:The Euro-Burma Office, Brussels, Belgium
&
Department of History & Ethnography, Mizoram University, Aizawl
By
Dominant Publishers and Distributers 4378/4-B, Murari Lal Street, Ansari Road,Daryaganj, New Delhi – 110002; Ph. 011-23281685, Fax: + 91-11-23270680;E-Mail:
dominantbooks@post.com incredimail@incredimail.com>,
No comments:
Post a Comment